مقدمه ای بر شناخت ساز سه تار:

    ساز سه تار سازی است با اصالت ایرانی که از خانواده ی سازهایی مانند دوتار و تنبور می باشد. امروزه این ساز بیشتر به ساز تار شباهت دارد. صدای تولید شده از این ساز بیشتر حالت غمگین و سوزناک دارد و در گذشته برای احوالات عرفانی و مجالسی از این دست نواخته می شد. این ساز گوش نواز علاقه مندان بسیاری را به خود جلب کرده است؛ از این رو در این مقاله به شناخت ساز سه تار پرداخته ایم. امید است تا مورد توجه شما واقع شود.

در ادامه ی این مقاله به بررسی تاریخچه ی ساز سه تار، شناخت ساز سه تار و بررسی ویژگی های آن، چرا سه تار، چهار تار دارد؟، شناخت ساز سه تار و مکانیزم تولید صدا در آن و نوازندگان بزرگ سه تار خواهیم پرداخت.

تاریخچه ی ساز سه تار:

    علاقه مندان به نواختن ساز سه تار، بسیار مایلند تا با تاریخچه ی این ساز کهن نیز آشنا شوند و شناخت ساز سه تار را عمیقاً درک کنند. از آثار باستانی و سفال های کهن یافت شده در شهر باستانی و تاریخی شوش؛ این طور به نظر می رسد که وجود ساز سه تار به حدود 4000 سال قبل باز می گردد. یعنی چیزی حدود 2000 سال قبل از میلاد حضرت مسیح علیه السلام. هم چنین قدیمی ترین سه تار موجود در ایران به حدود 400 سال قبل بر می گردد یعنی در قرن 11 هجری. بنابراین می توان نتیجه گرفت که ساز سه تار سازی با قدمتی طولانی، اصیل و ماندگار است که دارای هویتی ایرانی می باشد.

در گذشته ساز سه تار میان اعیان و اشراف و طبقه ی مرفه جامعه رواج داشت تا زمانی که میرزا عبدالله فراهانی از استادان برجسته ی موسیقی در زمان قاجاریه، این ساز را در کلاس های درس شروع به تدریس کرد و به نوعی آن را میان سایر طبقات جامعه نیز رواج داد.

شناخت ساز سه تار و بررسی ویژگی های آن:

    نواختن ساز سه تار بسیار لذت بخش و آرامش بخش است و هیچ گاه برای آموزش این ساز دیر نیست. کافی است کمی علاقه چاشنی تمرین هایتان شود. آن وقت جادوی اعجاز عشق را به چشم خواهید دید.

ساز سه تار را از چوب درختانی نظیر گردو، توت و افرا می سازند. برای صفحه ی ساز از چوب درخت توت و برای ساخت دسته ی آن از افرا استفاده می شود. سیم ها یا همان تارهای ساز نیز از فلزاتی نظیر برنز و فولاد ساخته می شود. لازم به ذکر است در گذشته که مفتول های فلزی به شکل امروزی وجود نداشت؛ برای ساخت تارهای ساز از روده های گوسفند استفاده می کردند. برای تزیینات دسته، شیطانک و بعضی اوقات سیم گیر از استخوان استفاده می شود.

در رابطه با کوک کردن ساز باید به عرضتان برسانیم که سیم های ساز از پایین به سیم گیر و در بالا به گوشی هایی متصل شده اند. از این رو شما عزیزان با چرخاندن گوشی های مربوطه می توانید به کوک دلخواه خود برسید و آهنگ مورد علاقه ی خود را بنوازید.

چرا سه تار، چهار تار دارد؟

    یکی از سوالات مرسومی که نوازندگان و حتی علاقه مندان این ساز می پرسند؛ همین است که چرا سه تار، چهار سیم یا تار دارد؟ برای پاسخ به این سوال باید به گذشته باز گردیم. زمانی که سه تار واقعا سه تا سیم داشت. با گذشت زمان اهالی فن و موسیقی دانان، تصمیم گرفتند که سیم چهارم را نیز به این ساز اضافه کنند. با افزودن سیم مزبور، توانمندی های ساز سه تار در تولید نواهای آهنگین و دلچسب چند برابر شد.

سیم چهارم اضافه شده به ساز سه تار را اهالی موسیقی، سیم مشتاق می نامند. اما علت این نام گذاری چیست؟ به گفته ی ابوالحسن صبا از نوابغ موسیقی معاصر، درویشی به نام مشتاق علی شاه کرمانی، سیم چهارم را به این ساز اضافه کرده است؛ از این رو این سیم را سیم مشتاق می نامند. با افزودن سیم چهارم به ساز سه تار محدوده ی صوتی ساز سه تار به سه اکتاو ارتقا یافته است و اما شناخت ساز سه تار به همین جا خاتمه نمی یابد. با ما همراه باشید.

شناخت ساز سه تار و مکانیزم تولید صدا در آن:

    ساز سه تار از جمله سازهای زهی- زخمه ای یا زهی- مضرابی می باشد. از طریق ارتعاشات ایجاد شده توسط سیم به واسطه های ضربه هایی که به آن وارد می شود؛ صدای ساز تولید می شود. این صدا در حفره های ایجاد شده در صفحه ی ساز با انعکاس همراه شده و باعث می شود تا صدای ساز به گونه ای مسخ کننده به گوش برسد. همان طور که مشخص است؛ نوازنده به وسیله ی ناخن باید به سیم به اصطلاح زخمه بزند. اگر نوازنده دارای ناخن هایی شکننده بود و یا به هر دلیلی نتوانست ناخن انگشت اشاره ی دست راست خود را بلند کند؛ می تواند از مضراب های ساختگی به نام مضراب شاخ یا مضراب فلزی بهره گیرد.

کاسه ی سه تار بی شباهت به کاسه ی دوتار و تنبور نیست؛ منتها از آن ها کوچک تر است. کیفیت و استحکام چوب مورد استفاده در ساخت ساز، باعث تشدید صوت تولید شده و کیفیت بالای صدای نهایی ساز خواهد شد.

نوازندگان بزرگ سه تار:

از جمله نوازندگان پیشینی که ساز سه تار را به خوبی نواخته اند و نوای آن ها هنوز پس از گذشت سال ها به دل می نشیند؛ می توان به بزرگانی چون میرزا عبدالله فراهانی، نصرت ابراهیمی، نورعلی برومند، احمد عبادی، جلال ذوالفنون، پرویز مشکاتیان، داریوش صفوت، ابوالحسن صبا، محمدرضا لطفی، یوسف فروتن، ارسلان درگاهی و غلامحسین درویش معروف به درویش خان اشاره کرد. بزرگان دیگری که در زمینه ی نواختن ساز سه تار در دوره ی معاصر خوش درخشیدند عبارتند از حسین علیزاده، داریوش طلایی، داریوش پیرکانیان، کیوان ساکت، کیهان کلهر، حمید متبسم، بهداد بابایی، مسعود شعاری، مجید درخشانی و دیگر عزیزانی ذکر نامشان در این مقاله نمی گنجد.

در پایان از همراهی و لطف و توجه شما نسبت به این مقاله بی نهایت سپاسگزاریم. امید است تا با خواندن این مقاله، نکات قابل توجهی را در خصوص شناخت ساز سه تار دریافت کرده باشید. شاد و پیروز باشید.

ایام به کام